Upamiętnione dziedzictwo. Od Poznania po Tel Awiw - relacja Mai Rup

Miasteczko Poznań (nr 3/4-2013) to pismo społeczno-kulturalne zajmujące się historią, kulturą oraz tradycją żydowską. Publikacja ta przywołuje przeszłość: wspomnienia, które inaczej mogłyby zostać utracone, postacie, o których się zapomina, czy też miejsca, których historii nie znamy.

Zaczyna się od wspomnienia Jerzego Herszberga – pochodzi z Łodzi, dzieciństwo spędził w Poznaniu. W czasie wojny przeżył pobyt w łódzkim getcie i obozach koncentracyjnych: Auschwitz, Braunschweig, Watenstedt, Ravensbrück. W końcu osiadł w Londynie, gdzie został profesorem matematyki. Teraz zdecydował podzielić się swoją historią. Każda tego typu indywidualna relacja służy zachowaniu historii danej osoby oraz jej rozliczeniu się z przeszłością – pomimo istnienia znacznej liczby opowieści na temat życia obozowego, każda kolejna daje nam w pewnym stopniu nowe wyobrażenie. Herszberg często podkreśla, że w niektórych obozach, jak np. w Oświęcimiu, nie było mu tak bardzo źle, jak mogłoby być, choć wie, że mogłoby to kogoś oburzyć. Rozlicza się również z powszechnymi opiniami krążącymi na temat życia obozowego patrząc na nie wyłącznie z perspektywy własnych doświadczeń – on sam nigdy nie słyszał orkiestry oświęcimskiej, w getcie natomiast sami Niemcy pojawiali się rzadko, porządku pilnowała tam żydowska policja.

W numerze znajdują się także artykuły przybliżające nam sylwetki syjonisty Maxa Nordau oraz pochodzącego z Krakowa Rafaela F. Sharfa – dziennikarza, publicysty, redaktora, który przez całe swoje życie aktywnie zajmował się kulturą żydowską.

W tekście Biblioteka Jerozolimy przeczytamy o projektodawcy i współrealizatorze projektu stworzenia Centralnej Biblioteki Narodu Żydowskiego – Józefie Chazanowiczu, lekarzu z Białegostoku. Mężczyzna przez większość życia kolekcjonował księgi hebrajskie, utrzymywał także kontakt z najważniejszymi judaistycznymi antykwariatami w Europie. Biblioteka powstała w roku 1892. Chazanowicz ofiarował jej około 63 000 tomów.  

Na początku 1943 roku na Rosenstrasse w Berlinie zebrały się protestujące kobiety. Niemki żądały wypuszczenia aresztowanych Żydów – ich synów i mężów. Sprzeciw przyniósł pożądany efekt i mężczyźni odzyskali wolność. Ta mało znana historia przedstawia sytuację skutecznego oporu przeciwko działaniom hitlerowców. Niestety, z artykułu Berlin, Litzmannstadt, Kulmhof  dowiadujemy się więcej o zagładzie berlińskiej ludności żydowskiej, niż o jej ocaleniu. Z kolei tekst Hummus z wnukami opowiada o obecnych mieszkańcach Berlina – Żydach, którzy zdecydowali się przeprowadzić tam z Izraela.

Stolpersteine to kamienie wbudowane w chodniki. Znajdują się przed domami, w których mieszkali wywiezieni do obozów Żydzi. Mają działać jak przeszkoda, spowodować symboliczne „potknięcie się”. Pierwsze takie tabliczki znalazły się w berlińskiej dzielnicy Spandauer Vorstadt. Jest ona jednym z tematów poruszanych w tekście Meandry rewitalizacji. Przeczytamy tam również o Pomniku Pomordowanych Żydów Europy oraz o powstaniu i dziejach Muzeum Żydowskiego w Berlinie. Nowe skrzydło budynku zaprojektowane zostało przez Daniela Liebeskinda. Szczególnie interesujące wydają się tzw. Voids (pustki) – wertykalne przestrzenie przecinające budynek. W jednej z nich na podłodze umieszczone zostały rzeźby: metalowe ludzkie twarze, które wyglądają, jakby krzyczały. Zwiedzający jest zmuszony do przejścia po nich. Autorem tej pracy o nazwie Shalechet jest Menashe Kadishman.

Z Miasteczka Poznań dowiadujemy się także o mniej oczywistych miejscach związanych z kulturą żydowską. Miasto Henocha Glicensteina opowiada o miejscowości Turek. Na początku XIX wieku mieszkało tam 19 żydowskich rodzin, natomiast w 1939 roku ich liczbę szacowało się na 1900 osób. Wojnę przeżyło około 40 Żydów. W Inowrocławiu podczas prac archeologicznych udało się odkryć nagrobki pochodzące z żydowskiego cmentarza, które Niemcy wykorzystywali do budowy dróg. Zabytki te są inwentaryzowane i dokumentowane. Litewska Jerozolima czyli Wilno opisuje żydowską dzielnicę zwaną „Czarnym Miastem”, natomiast w Jüdische Spuren in der Kaschubei przeczytamy o polsko-kaszubsko-niemiecko-izraelskim projekcie, służącym zapoznaniu się z historią i kulturą Żydów na Kaszubach. 

Numer zawiera także wiersze Jakowa Bessera – urodzonego w Kaliszu izraelskiego poety i tłumacza, a także recenzję filmu Ida w reżyserii Pawła Pawlikowskiego. Opowiada on o współudziale Polaków w zagładzie Żydów oraz porusza kwestię „żydokomuny”. Żydowskie opowieści to zbiór historii osób, które przeżyły Zagładę, spisany przez Ankę Grupińską. Poza tym dziełem, możemy przeczytać o pracy Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holokaustu (1987-2003) autorstwa Bartłomieja Krupy oraz o tomie wierszy Morderczy wizerunek, których autorem jest Jonatan Barkai.