„Polsko-niemieckie miejsca pamięci”, Tom 3: Paralele

W latach 80. XX wieku francuski historyk Pierre Nora zaproponował nowe, niecodzienne spojrzenie na historię. Zasugerował, by przyjrzeć się nie zdarzeniom politycznym samym w sobie, lecz zbiorowemu wyobrażeniu o nich. Nora podkreślił znaczenie tzw. miejsc pamięci – a więc postaci historycznych i mitycznych, pieśni, haseł, symboli, tekstów literackich, świąt, obrzędów, instytucji czy dat – w świadomości społeczeństwa. Jego zdaniem to właśnie one mają wpływ na tożsamość kulturową społeczeństwa.

W 2006 r. Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie postanowiło pójść śladem francuskiego historyka i zainicjowało prekursorski projekt „Polsko-niemieckie miejsca pamięci”. Po raz pierwszy polscy i niemieccy naukowcy zastosowali bilateralne podejście do analizy miejsc pamięci w obu krajach. Rezultatem pionierskiego projektu będzie czterotomowa publikacja w równoległej edycji polskiej i niemieckiej; wynik 5 lat pracy 130 autorów z Polski, Niemiec, Czech, Francji, Szwajcarii i Włoch.

Właśnie ukazał się tom 3 – pierwszy z 4 planowanych – „Polsko-niemieckie miejsca pamięci. Paralele” opisujący miejsca, zdarzenia, postaci, symbole, które odgrywają podobne funkcje w polskim i niemieckim społeczeństwie. W 22 esejach polskich i niemieckich autorów porównano m.in. polskie kresy wschodnie i niemiecki wschód, pojęcia: Mitteleuropa (Europa Środkowa) i Międzymorze, bitwę w Lesie Teutoburskim i bitwę pod Cedynią, kult św. Bonifacego i św. Wojciecha, Wisłę i Ren, rolę pisarstwa historycznego Gustawa Freytaga w Niemczech i Henryka Sienkiewicza w Polsce, znaczenie poezji romantycznej wychodzącej spod pióra Johanna Wolfganga Goethego i Adama Mickiewicza, oddziaływanie twórczości muzycznej Ludwika van Beethovena i Fryderyka Chopina, symbole narodowej zdrady jak Targowica i Dolchstoss (nóż w plecy), modele kobiecości czyli słynne niemieckie trzy „K” i mit „Matki Polki”, hymny narodowe.

Autorzy porównali też wydarzenia współczesne; z futbolowym „cudem w Bernie” z 1954 r., gdy reprezentacja RFN wywalczyła pierwsze miejsce na mundialu i triumfalnie wróciła po wojnie na arenę międzynarodową, zestawiono pamiętny mecz Anglia-Polska na londyńskim stadionie Wembley w 1973 r., kiedy dzięki remisowi polska reprezentacja po raz pierwszy w powojennej historii zakwalifikowała się do finałów mistrzostw świata. Paralele odnaleziono również w symbolach wyrastających z mitu masowej motoryzacji: w wydaniu zachodnioniemieckim to volkswagen garbus, enerdowskim – trabant, polskim – polski fiat 126p czyli maluch. Inne zaskakujące zestawienie to telewizyjne bajki dla dzieci, a więc kariera polskiego Bolka i Lolka oraz popularność niemieckiego Piaskowego Dziadka. Przy tym polski czytelnik po raz pierwszy dowie się, że i w tej dziedzinie dał o sobie znać powojenny podział Niemiec. Inny Piaskowy Dziadek usypiał dzieci w NRD, a inny w RFN. Ostatecznie po upadku muru zwyciężył bohater enerdowskiej animacji, który ma nawet swoje muzeum i nadal jest żywą ikoną niemieckiej kultury masowej.

Należy podkreślić, że intencją redaktorów i zarazem inicjatorów projektu jest nadanie publikacjom charakteru popularnonaukowego. Każdy esej został poprzedzony tzw. kapsułą historyczną, przybliżającą w encyklopedyczny sposób dzieje danego pojęcia czy postaci. Eseje, napisane przystępnym językiem, śledzą wybrane miejsce pamięci i jego recepcję do czasów współczesnych pokazując, że jedne pojęcia i mity ulegają zapomnieniu, inne umacniają się. Przykładem może być mit dawnych kresów wschodnich, który po 1989 roku zarówno w Polsce jak i w Niemczech przeżywa renesans, natomiast popularna kiedyś twórczość Freytaga i Sienkiewicza traci czytelników.

„Polsko-niemieckie miejsca pamięci”, to pierwszy międzynarodowy projekt naukowy w Unii Europejskiej zainicjowany przez stronę polską, a jednocześnie największe polsko-niemieckie przedsięwzięcie badawcze.

Pozostałe tomy tej nowatorskiej publikacji poświęcone wspólnym i odrębnym miejscom pamięci oraz kwestiom metodologicznym ich badania mają ukazać się jeszcze w 2012 r.

Tomasz Markiewicz (FWPN)

„Polsko-niemieckie miejsca pamięci”, Tom 3: Paralele
Redakcja: Robert Traba, Hans Henning Hahn
Współpraca: Maciej Górny, Kornelia Kończał
Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2012