Miasto o dwóch tożsamościach

Wyobraź sobie miasto, które mimo szalejącej wojny, zdaje się być bezpiecznym schronieniem, a ludzie żyją, wypierając myśl o otaczającym ich niebezpieczeństwie. Ta – jedynie pozorna - iluzja spokoju w końcu upada, gdy w styczniu 1945 roku sześć tygodni zaciekłych walk obraca połowę miasta w ruinę. O tym końcu – a jednocześnie nowym początku – opowiada wystawa „Marienburg–Malbork. 1945. Koniec i początek”.

Wystawa odbywa się w Muzeum Miejskim w Malborku. Z zewnątrz jest to mały, niepozorny, biały budynek pałacowy. W środku jednak skrywa prawdziwą skarbnicę historii, a sama ekspozycja znajduje się w piwnicy budynku.

W kilku połączonych pomieszczeniach przedstawiona została wojenna historia Malborka. Kolejne sale ekspozycji koncentrują się na obozie jenieckim Stalag XX B, w którym podczas II wojny światowej przetrzymywano alianckich żołnierzy. Prezentowane materiały ukazują codzienne życie więźniów – od pracy przymusowej, przez formy organizowanej rozrywki, aż po dramatyczny finał ich losu: przemoc, śmierć i upokorzenie. Narrację dopełniają archiwalne fotografie, fragmenty relacji byłych jeńców oraz wiernie odwzorowana replika obozowej celi z odrestaurowanym malunkiem wykonanym przez więźniów. 

Kolejne sale wystawy ukazują kulisy operacji wojennych prowadzonych w rejonie Malborka. Prezentowane materiały ilustrują znaczenie, jakie Niemcy przypisywali Marienburgowi – miastu-symbolowi, twierdzy oraz schronieniu. Do zimy 1945 roku jego mieszkańcy pozostawali poza bezpośrednim zasięgiem działań wojennych. Choć walki toczyły się w innych rejonach, ówczesne Prusy Wschodnie przez długi czas pozostawały stosunkowo spokojne. Upadek miasta, postrzeganego jako bastion, nie był brany pod uwagę.

Im dalej zagłębiamy się w wystawę, tym wyraźniej ukazane są realia nadciągającej wojny – tak, jak zaczęli je dostrzegać ówcześni mieszkańcy Marienburga. Zgromadzone materiały archiwalne pozwalają prześledzić kulisy przygotowanego przez władze planu ewakuacji miasta – zakładanego jedynie jako rozwiązanie ostateczne. 

Po przedstawieniu wojennych realiów, wystawa koncentruje się na niemieckich próbach utrzymania Marienburga. Znaczna część ekspozycji poświęcona jest obronie miasta – chaotycznej i dramatycznej reakcji na sytuację, której wcześniej nie przewidywano. Oblężenie przez Armię Czerwoną trwało sześć tygodni i wiązało się z intensywnymi, brutalnymi walkami, które doprowadziły do niemal całkowitego zniszczenia miasta. Po wycofaniu się wojsk niemieckich do Marienburga wkroczyły oddziały radzieckie. Wraz z ich nadejściem rozpoczął się nowy rozdział – czas polskiego Malborka. Do miasta zaczęli przybywać Polacy - mieszkańcy przede wszystkim ziem utraconych. Władze radzieckie, natomiast, wzięły sobie za cel wysiedlenie niemieckich obywateli, utrudniając im codzienne życie w mieście. Słuch po nich powoli zanikał, gdy zmuszeni przez nową rzeczywistość szukali schronienia w NRD. Malbork przestał być dla nich domem.  

Wystawie towarzyszy specyficzna atmosfera – podziemia zabytkowego budynku, z ograniczonym dostępem światła dziennego, sprzyjają skupieniu i refleksji. Podłoga wyłożona została imitacją kostki brukowej, a ściany pokryto cementem, z widocznymi elementami takimi jak drut kolczasty czy spróchniałe deski. Ekspozycja obejmuje archiwalne fotografie, mapy, plany, a także mundury, broń, meble i przedmioty codziennego użytku. Dzięki aranżacji przestrzeni, odbiorca może lepiej zrozumieć realia życia w oblężonym mieście i dramatyzm tamtego okresu. 

Według władz muzeum, wystawa cieszy się ogromną popularnością zarówno wśród fanów historii, jak i wśród osób zaciekawionych samym miastem. Ma charakter czasowy, choć władze muzeum nie wykluczają jej przedłużenia ze względu na dużą popularność

Wystawa ukazuje, jak wiele aspektów codziennego życia zostało dotkniętych przez wojnę. Choć II wojna światowa najczęściej kojarzona jest z tragedią Holokaustu, okupacją Polski i innych krajów europejskich, przypomina się tu także o losach osób przesiedlonych w wyniku powojennych zmian terytorialnych i decyzji podjętych przez nowe mocarstwa kształtujące ład polityczny w Europie.

Wystawę „Marienburg–Malbork. 1945. Koniec i początek” można oglądać w Muzeum Miejskim w Malborku do 31 grudnia 2025. Została zorganizowana przy współpracy z Fundacją Współpracy Polsko Niemieckiej.

Autor: Mikołaj Chomka

Redaktorka: Agnieszka Wójcińska